Niszczycki Krzysztof h. Prawdzic (ok. 1540–1617), dowódca zaciężnej jazdy koronnej, starosta ciechanowski i przasnyski, kasztelan raciąski, potem wojewoda bełski. Był synem woj. płockiego Stanisława (zob.) i Agnieszki z Sienieńskich, bratem Piotra (zob.). Wychowywany w duchu kalwińskim, być może uczył się w którymś z różnowierczych gimnazjów. W młodości przebywał na dworze Zygmunta Augusta, w r. 1557 był pokojowcem królewskim. Dziedziczył dobra na Mazowszu oraz w woj. bełskim, gdzie głównym ośrodkiem majętności było miasteczko Uhnów, w r. 1575 gospodarował częściowo wspólnie z bratem Piotrem. Sądząc z jego późniejszej działalności zdobył też przed r. 1576 znaczne doświadczenie wojenne. Podczas pierwszego bezkrólewia wziął udział w zjeździe szlachty woj. bełskiego w Bełzie, 21 VII 1572, i podpisał uchwaloną na nim konfederację generalną. Podczas drugiego bezkrólewia opowiedział się za kandydaturą Stefana Batorego. Był posłem z ziemi ciechanowskiej (woj. mazowieckie) na sejm koronacyjny w Krakowie w r. 1576. Batory nagrodził N-ego, jako swego stronnika, nadaniem dzierżawy przasnyskiej 2 V 1576, a następnie – starostwa grodowego ciechanowskiego 6 XI. Jednakże nie w pełni usatysfakcjonowało to obdarowanego, jak świadczy o tym zbrojna napaść N-ego w Wyszogrodzie na Stanisława Kryskiego, woj. mazowieckiego, w lecie 1578. N. zarzucał Kryskiemu storpedowanie nadania mu jeszcze jednego starostwa, mianowicie łomżyńskiego.
Okres 1577–82 upłynął N-emu na ogół w obozach wojskowych, gdyż wziął najpierw udział na czele prywatnego pocztu pieszego w obleganiu latarni gdańskiej w lecie 1577, a potem odegrał znaczną rolę w wojnie inflanckiej 1579–82, już jako doświadczony rotmistrz zaciężnej jazdy husarskiej (150 jeźdźców). Popisawszy, jako jeden z pierwszych, swoją rotę w Brześciu Lit. 5 VI 1579, wszedł następnie w skład prawego, osłonowego skrzydła armii na trasie Świr–Dzisna (18 VII – 5 VIII), dowodzonego przez Mikołaja Mieleckiego, hetmana w. kor. Gdy 30 VIII moskiewska załoga Połocka kapitulowała, N. był jednym z kilku komisarzy królewskich przejmujących zamek. Po zawieszeniu w początku października działań wojennych Mielecki mianował N-ego dowódcą jednego z trzech pułków jazdy kor., mającej podczas zimy 1579/80 strzec płn.-wsch. pogranicza W. Ks. Lit. Pułk ten składał się z 11 rot o łącznej liczebności 1 485 jeźdźców, rozłożonych na zachodnim brzegu górnego Dniepru w pasie: Szkłów–Kopyś–Orsza–Dąbrówna. Zejście z leż zimowych nastąpiło w połowie lipca 1580. Po dokonaniu popisu w Łukomli ruszył N. z całą armią do Witebska, a stąd 3–26 VIII w lewoskrzydłowej kolumnie królewskiej przez Suraż–Uświat pod Wielkie Łuki. Stanowił, wraz z całym zaciągiem jazdy 1579 r., straż tylną dowodzoną przez Janusza Zbaraskiego, woj. bracławskiego. Na czas zimy 1580/1 polecono N-emu strzeżenie linii Dniepru między Orszą a Mohylewem, ale już jako zwykłemu rotmistrzowi. Tym razem wojska te musiały stawić czoła silnej dywersji moskiewskiej, skierowanej na przełomie czerwca i lipca 1581 na górne Naddnieprze. Po jej odparciu dołączył N. do wojsk królewskich w Zawołoczu, skąd pociągnięto do Worońca. Tutaj mianowano N-ego dowódcą straży przedniej, mającej rozpoznać i zabezpieczyć szlak na Ostrów i Psków. Do bezpośredniego rozporządzenia oddano mu czasowo, pod nieobecność Jana Zborowskiego, hetmana nadwornego kor., wojsko nadworne złożone z najlepiej wyszkolonych 9 rot jezdnych o liczebności 1 430 ludzi. Marsz, odbywany w bardzo szybkim tempie, trwał od 12 do 21 VIII t. r. Podczas oblężenia, a potem blokady Pskowa N. pełnił służbę pod samymi murami, odpierając liczne wycieczki załogi moskiewskiej. Przy wotowaniu w kole rycerskim 17 XI 1581 opowiedział się za kontynuacją oblężenia. Po zawarciu rozejmu w Jamie Zapolskim odciągnął do Inflant 6 II 1582 w pułku Stanisława Tarnowskiego. Wiosną t. r. zakończył zapewne służbę wojskową, gdyż brak jego nazwiska wśród załóg inflanckich, jak i w wojsku kwarcianym.
W okresie 1582–6 aktywność publiczna N-ego zmalała. Piętnowany przez Kościół za «kacerstwo» skoncentrował się na gospodarce w swoich dobrach, zwłaszcza w starostwach: ciechanowskim i przasnyskim. Przystąpił do intensywniejszego wykorzystania gospodarczego puszczy w starostwie przasnyskim (część płn.-zach. późniejszej Puszczy Kurpiowskiej Zielonej), m. in. przez zakładanie w niej kuźnic żelaza, i zajął się rozwijaniem bartnictwa. Dokonał kodyfikacji zwyczajów i praw bartników, nadając Prawo bartne. Na podstawie druku z r. 1730 wydał je Kazimierz W. Wójcicki w Bibliotece Starożytnej Pisarzy Polskich (t. 3, 1843), podając, iż zostało «postanowione in Anno Domini 1559». Data ta jest błędna, powstała ze złego odczytania oryginału. W rzeczywistości N. mógł spisać prawa bartników w końcu XVI w. (może 1589?). Trzeba wreszcie nadmienić, że tego typu kodyfikacja, mająca charakter lokalny, nie była wówczas w Rzeczypospolitej czymś wyjątkowym i sporo ich dokonano w różnych częściach kraju w okresie XVI–XVII w. Zapewniała ona bartnikom w 94 artykułach dość daleko idący samorząd i określała roczną daninę, stosunkowo niewysoką, głównie w naturze (1 «rączka» miodu, tj. 6 garncy rocznie). Działalność gospodarcza N-ego w początku XVII w. stała się bardziej eksploatatorska i doprowadziła do konfliktu z poddanymi starostwa przasnyskiego. Dekret w tej sprawie wydał Zygmunt III 12 IV 1612.
W okresie bezkrólewia po śmierci Batorego był N. posłem na sejm elekcyjny 1587 r. z woj. płockiego i poparł kandydaturę królewicza szwedzkiego Zygmunta Wazy. Wysłano go (2. poł. sierpnia) w gronie kilkunastu delegatów na Pomorze, na spotkanie przybywającego elekta. Późną jesienią t. r. stał na czele pocztu zbrojnych w Warszawie, aby zabezpieczyć Zygmuntowi marsz na Kraków. W nagrodę otrzymał potwierdzenie na posiadane starostwa dla siebie i żony oraz zgodę na ustąpienie starostwa ciechanowskiego synowi Piotrowi (maj 1589). Dwukrotnie jeszcze posłował na sejm, reprezentując szlachtę woj. płockiego w l. 1597 i 1605. Po r. 1606 otrzymał kasztelanię raciąską, w r. 1613 przeszedł na woj. bełskie. Zmarł N. w r. 1617, przed 20 V.
Pierwszą żoną N-ego była Katarzyna Kossobudzka, córka Jana, kaszt. liwskiego, zmarła przed r. 1584; drugą – Katarzyna Kucieńska z Kutna, trzecią – nie znana z imienia Dembowska, córka Andrzeja, chorążego łęczyckiego. Z małżeństwa z Kossobudzką pozostawił N. synów: Zygmunta (zob.) i Piotra, studenta uniwersytetu lipskiego (1575), star. ciechanowskiego, działacza różnowierczego i uczestnika rokoszu sandomierskiego; z Dembowską miał syna Pawła (zob.). Pozostawił nadto synów: Jana, Andrzeja i Stefana, «rotmistrza JKM» (mylnie zidentyfikowanego w „Arch. nacji polsk. w uniw. padewskim” ze studentem tejże uczelni). Z córek znana jest Elżbieta, żona Jana Bardzkiego. Wnukiem N-ego (synem Piotra) był Krzysztof Karol (zm. 1621), sekretarz królewski, archidiakon płocki, kanonik gnieźnieński, autor pism teologicznych i prawniczych.
Estreicher; Nowy Korbut; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Niesiecki; Paprocki; Uruski; Pułaski F., Opis 815 rękopisów Biblioteki Ordynacji Krasińskich, W. 1915; – Baranowski B., Walka chłopów kurpiowskich z feudalnym uciskiem, W. 1951 s. 26–33; Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie… 1576–82, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971–2 XVII cz. 1 s. 89, 108, 114, cz. 2 s. 129, 142, 151, XVIII cz. 1 s. 23, 24, 78; Strzelecki A., Sejm z r. 1605, W. 1921 s. 65; Żabko-Potopowicz A., Dzieje bartnictwa w Polsce, „Roczniki Dziej. Społ. i Gosp.” T. 15: 1955 s. 31–6; – Acta Hist., XI; Akta grodz. i ziem., X; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Arch. Zamoyskiego, I, II; Bielski, Kronika, III 1454, 1458, 1486, 1487, 1590, 1601; Dnevnik poslednego pochoda… Batorija na Rossiju 1581–1582, Wyd. M. Kojałowicz, S. Pet. 1867; Heidenstein R., Pamiętniki wojny moskiewskiej, Lw. 1894; Matricularum summ., V cz. 1 s. 126 poz. 2042; Mon. Pol. Vat., V cz. 1 VI; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Kr. 1894; Regestra thelonei Vlad.; Rokosz Zebrzydowskiego, Wyd. A. Rembowski, w: Bibl. Ord. Krasińskich. Muzeum K. Swidzińskiego, W. 1886–92 IX–XII; Script. Rer. Pol., XI, XX; Vol. leg., II 1089; Źródła Dziej., IX, XVIII, XVI; – AGAD: Metryka Kor. t. 114, k. 4–4v., 232, t. 129 k. 170–171, t. 133 k. 393–394, k. 396–396v., ASW Dz. 85 rkp. nr 63 cz. I k. 1–3, 182–185, 294, nr 64 k. 13, 55, nr 66, 67, Dz. 86 rkp. 32 fasc. VIII, IX, X, ASK, Dz. II (Rachunki sejmowe) rkp. 31 k. 18–21v., 65–66, 125–138, Dz. III (Rachunki nadworne królów) rkp. 3 k. 259; – Informacje Jerzego Wiśniewskiego na podstawie: AGAD: Metryka Kor., t. 125 k. 396, t. 144 k. 127v., t. 145 k. 164–164v., t. 148 k. 94v.–95, t. 160 k. 89v.–90, t. 118 k. 118–119.
Henryk Kotarski